|
Β΄ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ
ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΡΧΙΚΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ
Ενέργεια 3.2β «Έρευνα »
Τα ερευνητικά έργα της Ενέργειας 3.2β «Έρευνα» συγχρηματοδοτήθηκαν από κοινοτικούς και εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του ΕΠΕΑΕΚ (Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης), Β΄ ΚΠΣ (Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, 1997-2000). Το Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας ανέλαβε την εποπτεία σαράντα οκτώ ερευνητικών έργων στο πλαίσιο της παραπάνω Ενέργειας. Υπεύθυνος της Ενέργειας 3.2β ήταν ο Kαθηγητής Μιχάλης Κασσωτάκης και Χειριστής ο Δρ. Βασίλης Σβολόπουλος.
Επιστημονικός Υπεύθυνος: Δημήτριος Γεώργας
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Η ανάγκη προσαρμογής της χώρας μας στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιβάλλει την ορθολογική αντιμετώπιση των χαρακτηριστικών των ευρωπαϊκών λαών. Η αποσαφήνιση των κυρίων χαρακτηριστικών της εθνικής ταυτότητας και η προβολή της ευρωπαϊκής διάστασης, έτσι ώστε να καταστεί δυνατή η εναρμόνισή τους, είναι αναγκαίες συνθήκες για την επίτευξη του παραπάνω στόχου. Οι συνθήκες αυτές συνδέονται με την εκπαιδευτική διαδικασία και μπορούν να επιτευχθούν μέσω της αξιοποίησης των ερευνητικών αποτελεσμάτων και μέσω καίριων παρεμβάσεων στην εκπαιδευτική πράξη.
Η έρευνα διαφοροποιήθηκε από προηγούμενες προσπάθειες σε δύο, κυρίως, σημεία:
α) χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα ευρύ και αντιπροσωπευτικό δείγμα για τη συλλογή των πληροφοριών,
β) κεντρικό ερευνητικό μοχλό έρευνας απετέλεσαν η διερεύνηση των πηγών επιρροής των υπό μελέτη κοινωνικών ομάδων (μαθητές, φοιτητές, εκπαιδευτικοί), δηλαδή οι αξίες, οι στερεοτυπικές αντιλήψεις, η αντιδιαστολή Ελληνικής και Ευρωπαϊκής ταυτότητας, κ.ο.κ., οι οποίες και συσχετίζονται με τη διαμόρφωση της εθνικής και της ευρωπαϊκής ταυτότητας.
Η έννοια της εθνικής ταυτότητας αποτελεί σημαντική πλευρά του εαυτού του ατόμου και αποκτά πρωτεύοντα ρόλο σε περιόδους ιστορικών και κοινωνικών ανακατατάξεων, σε περιόδους αποσταθεροποίησης, αλλαγής του κράτους, ή σε περιόδους κατά τις οποίες η εθνική ομάδα ή το άτομο προσαρμόζεται σε καινούργιες συνθήκες. Η ευρωπαϊκή ταυτότητα, σύμφωνα με προηγούμενες έρευνες, είναι μια ταυτότητα υπό διαμόρφωση. Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας (Tajfel & Turner, 1979) μία από τις κύριες παραμέτρους διαμόρφωσης της ταυτότητας αυτής είναι η αντιδιαστολή της αυτοεικόνας που οι εσω-ομάδες προσφέρουν στο άτομο με τις αντίστοιχες των εξω-ομάδων. Για την επίτευξη από το άτομο θετικής αυτοαντίληψης και αυτοσυναισθήματος είναι απαραίτητη η σταθερή και ικανώς αντιδιαστελλόμενη κοινωνική ταυτότητα.
Πολλές από τις κοινωνικο-γνωστικές διαδικασίες και πολλές από τις κοινωνικές διεργασίες στο χώρο της διατομικής ή διομαδικής αλληλεξάρτησης έχουν ένα μεγάλο μέρος από τις ρίζες τους στο χώρο των αξιών (Γεώργας, 1991). Οι αξίες αποτελούν την κινητήριο δύναμη για την εκδήλωση αυτών των διεργασιών, τις δικαιολογούν και τις υποστηρίζουν, οδηγούν πολλές φορές σε εκλογικεύσεις ώστε να διατηρηθεί η εσωτερική ισορροπία και επηρεάζουν στη δημιουργία και τη χρήση στερεοτύπων και παρεμβαίνουν καθοριστικά σε φαινόμενα κοινωνικής αντίληψης (social cognition) και αλληλεπίδρασης. Η γνωστική διεργασία της κατηγοριοποίησης, σύμφωνα με τη θεωρία του Bruner, et al. (1956), λειτουργεί με στόχο την οργάνωση των πολλών ερεθισμάτων στο περιβάλλον σε σύνολα, σε κατηγορίες. Με τη διεργασία αυτή συνδέεται το μεγάλο σφάλμα να εκλαμβάνουμε τα χαρακτηριστικά ως κατηγορίες, όσον αφορά στις στερεότυπες αντιλήψεις για ομάδες (Γεώργας, 1986).
Η βασική υπόθεση της έρευνας ήταν ότι τόσο η εθνική όσο και η ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι πολυδιάστατες έννοιες και αποτελούνται από θετικές και αρνητικές όψεις. Η αντίθεση θετικών και αρνητικών όψεων, είτε ελληνικών είτε της ευρωπαϊκής κοινότητας, θα ήταν δυνατό να περιγραφεί μέσω της διερεύνησης της πολλαπλής συσχέτισης των όψεων αυτών για συγκεκριμένα θέματα (οικογένεια, χαρακτηριστικά προσωπικότητας, εκπαίδευση, συνήθειες, κ.τ.λ.), όπου ο κύριος στόχος θα ήταν η κατά το δυνατόν ακριβής ανίχνευση του τρόπου με τον οποίο ο έλληνας αντιδιαστέλλει την ελληνική ταυτότητα με την ευρωπαϊκή. Η σύγκριση των τριών βασικών ομάδων που εμπλέκονται στην εκπαιδευτική διαδικασία, δηλαδή των εκπαιδευτικών, των μαθητών και, των φοιτητών, αναμενόταν να αναδείξει διαφορές, όσον αφορά στους κεντρικούς άξονες βάσει των οποίων ορίζεται και βιώνεται η εθνική και η ευρωπαϊκή ταυτότητα.
Μετά από προκαταρκτική έρευνα που διενεργήθηκε με τη μέθοδο της ημιδομημένης ερευνητικής συνέντευξης, καταλήξαμε σε 35, συνολικά, ερωτήσεις που αφορούν στην εθνική και στην ευρωπαϊκή ταυτότητα, στις στάσεις απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στις προσωπικές, εθνικές και ευρωπαϊκές αξίες, καθώς και στις πηγές που εν δυνάμει επηρεάζουν τις παραπάνω μεταβλητές. Στο δείγμα της έρευνας περιελήφθησαν 808 έφηβοι ηλικίας 16 ετών, 419 φοιτητές και φοιτήτριες και 108 εκπαιδευτικοί. Με βάση τη δημοσκοπική ταυτότητα της έρευνας καθώς και κριτήρια δειγματοληψίας προσδιορίστηκαν οι ακόλουθες περιοχές δειγματοληψίας: Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Αλεξανδρούπολη, Ιωάννινα και Κρήτη.
Χρησιμοποιώντας πολυμεταβλητή στατιστική μεθοδολογία προσεγγίσαμε τις ακόλουθες ερευνητικές ενότητες "αντιδιαστολής" Ελλάδας-Ευρώπης: Απόδοση επιθέτων-χαρακτηριστικών στους "Έλληνες" και στους "Ευρωπαίους", "Τι χαρακτηρίζει την Ελλάδα - Τι χαρακτηρίζει την Ευρώπη", "Πώς νιώθουν οι ερωτώμενοι ως Έλληνες-ίδες - ως Ευρωπαίοι-αίες", "Ποιες καταστάσεις συνδέονται με την ιδιότητα του Έλληνα – του Ευρωπαίου", "Τι χαρακτηρίζει το Ελληνικό - Ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό σύστημα", και "Τι χαρακτηρίζει την Ελληνική - Ευρωπαϊκή οικογένεια".
Τα κύρια ευρήματα της έρευνας είναι τα εξής:
1) Οι παραδοσιακές εθνικές αρετές, θετικά συναισθήματα αλλά και αρνητικά συναισθηματικά χαρακτηριστικά αποδίδονται κυρίως στους Έλληνες. Από την άλλη πλευρά, οι αρετές, όπως εργατικός, οργανωμένος κ.ά., αποδίδονται κυρίως στους Ευρωπαίους.
2) Οι ερωτώμενοι φάνηκε να αποδίδουν στην Ελλάδα σε μεγάλο βαθμό περισσότερο "παραδοσιακά" χαρακτηριστικά, τόσο "θετικά" όσο και "αρνητικά", ενώ τα χαρακτηριστικά αυτά αποδίδονταν πολύ λιγότερο στην Ευρώπη. Επιπλέον, "θετικά-εκσυγχρονιστικά" χαρακτηριστικά φάνηκε να αποδίδονται περισσότερο στην Ευρώπη.
3) Τα θετικά συναισθήματα φάνηκε να συνδέονται περισσότερο με την ιδιότητα του Έλληνα, ενώ με την ιδιότητα του Ευρωπαίου τα θετικά συναισθήματα συνδέονται σε μέσο βαθμό. Τα αρνητικά συναισθήματα φάνηκε να βιώνονται σε χαμηλό βαθμό, δηλαδή να βιώνονται λιγότερο από τα θετικά. Επίσης, οι ερωτώμενοι φάνηκε να βιώνουν αρνητικά συναισθήματα περίπου στον ίδιο χαμηλό βαθμό είτε με την ιδιότητα του Έλληνα είτε με την ιδιότητα του Ευρωπαίου.
4) Τα θετικά χαρακτηριστικά της "καθημερινής πραγματικότητας" συνδέονται σε υψηλό βαθμό με την ιδιότητα του Έλληνα, ενώ σε πολύ μικρότερο βαθμό με εκείνη του Ευρωπαίου. Παρόμοια είναι η εικόνα για τα αρνητικά χαρακτηριστικά της "καθημερινής πραγματικότητας".
5) Οι ερωτώμενοι φάνηκε να θεωρούν ότι και το ελληνικό και το ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό σύστημα βασίζονται περίπου εξίσου –αν και σε μέτριο βαθμό- σε ανθρωπιστικές αξίες, π.χ. καλλιέργεια θρησκευτικού αισθήματος. Δεν φαίνεται να γίνεται αντιληπτή κάποια μεγάλη διαφορά στις απόψεις για το ελληνικό και το ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό σύστημα αν και το εύρημα που ξεχωρίζει στην ενότητα αυτή είναι ότι στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα αποδίδονται σε μάλλον χαμηλό βαθμό τεχνοκρατικές αξίες όπως π.χ. εξειδικευμένη γνώση, σε σύγκριση με το ευρωπαϊκό σύστημα. Στο ευρωπαϊκό σύστημα οι αξίες αυτές αποδίδονται σε σχετικά υψηλότερο βαθμό.
6) Οι ερωτώμενοι διακρίνουν σαφώς την ελληνική από την ευρωπαϊκή οικογένεια, θεωρώντας την ελληνική ως πιο παραδοσιακή, η οποία χαρακτηρίζεται επιπροσθέτως από στενές ενδοοικογενειακές σχέσεις. Αντίθετα, φαίνεται να θεωρούν την ευρωπαϊκή οικογένεια ως μια σύγχρονη οικογένεια που σε μέτριο βαθμό χαρακτηρίζεται από στενές σχέσεις μεταξύ των μελών της.
7) Ο σύγχρονος Έλληνας δεν τείνει να απαρνηθεί την ελληνική εθνική του ταυτότητα χάριν της ευρωπαϊκής. Αντίθετα, η ταύτιση με την ελληνικότητα διατηρεί την πρωταρχική της σημασία στην εθνική ταυτότητα των Ελλήνων.
8) Παρατηρείται συσχέτιση θετικών ιδιοτήτων των Ελλήνων με τους δείκτες αξιών. Φαίνεται ότι οι αξίες, ως βαθύτερη σύλληψη του επιθυμητού, συνδυάζονται με την ανάγκη διατήρησης της ομοιόστασης και της διαμόρφωσης υψηλότερου αυτοσυναισθήματος που εκφράζεται με τη μεγιστοποίηση των θετικών χαρακτηριστικών της εσω-ομάδας, σε σύγκριση με τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά εξω-ομάδας (-ων).
9) Συγκρίνοντας μεταξύ των τριών ερευνητικών ομάδων, δεν υπάρχουν συστηματικές διαφορές ανάμεσα στις απόψεις των φοιτητών, των μαθητών και των εκπαιδευτικών ούτε ως προς τα χαρακτηριστικά Ευρώπης και Ελλάδας ούτε σχετικά με το πώς αισθάνονται οι ίδιοι ως Έλληνες και ως Ευρωπαίοι.
Συμπερασματικά, εκπαιδευτικοί, μαθητές και φοιτητές φαίνεται να προσδιορίζουν με παρόμοιο τρόπο τα στοιχεία της εθνικής τους ταυτότητας. Το εύρημα αυτό, αφορά σε ηλικιακό εύρος 16 έως 40 ετών, κατά κύριο λόγο, και φαίνεται να δείχνει ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των τριών αυτών ηλικιακών ομάδων όσον αφορά σε θέματα εθνικής ταυτότητας. Ως προς τα χαρακτηριστικά που το σύνολο των ερωτωμένων απέδωσε στις ιδιότητες του Έλληνα και του Ευρωπαίου, της Ελλάδας και της Ευρώπης φαίνεται να υπάρχει σαφής διαφοροποίηση μεταξύ ελληνικών και ευρωπαϊκών χαρακτηριστικών. Γενικά, παρατηρήθηκε θετικότερη γνώμη για την Ελλάδα και τους Έλληνες από ό,τι για την Ευρώπη και τους Ευρωπαίους. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι η αξιολόγηση των χαρακτηριστικών των Ελλήνων και των Ευρωπαίων πραγματοποιείται με βάση διαφορετικές πληροφορίες και εμπειρίες από την ελληνική και την ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Ας σημειωθεί, επίσης, ότι στην έρευνά μας επιλέξαμε η έννοια του "Ευρωπαίου" να δίδεται με έναν ασαφή, γενικό τρόπο, δηλαδή, εξαρχής να μη συνδέεται με συγκεκριμένες ευρωπαϊκές χώρες π.χ. Αγγλία, Γαλλία κ.ά..
Η αντίληψη της εθνικής ταυτότητας των Ελλήνων, φαίνεται να περιέχει ως κυρίαρχα τα ελληνικά χαρακτηριστικά, σε συνδυασμό με ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά ως δευτερεύοντα και συμπληρωματικά. Η αντίληψη αυτή φαίνεται να επιβεβαιώνεται με κατηγορηματικό τρόπο από την εξαιρετικά έντονη παραδοχή ότι προέχει η ελληνικότητα και έπεται η ευρωπαϊκή διάσταση της εθνική ταυτότητας των Ελλήνων.
Συνοψίζοντας, η απάντηση στο ερώτημα, "σε ποιο βαθμό η εθνική ταυτότητα του Έλληνα είναι ελληνική και σε ποιο βαθμό είναι ευρωπαϊκή", θα λέγαμε ότι η εθνική ταυτότητα του Έλληνα περιέχει πρωταρχικά την ταύτιση με την ελληνικότητα και δευτερευόντως την ταύτιση με ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά. Θα μπορούσαν, επίσης, να συσχετισθούν τα συναισθηματικά και παραδοσιακά ελληνικά συστατικά της εθνικής ταυτότητας με τα εθνικά στερεοτυπικά χαρακτηριστικά των νοτίων ευρωπαϊκών χωρών (Linssen & Hagendoorn, 1994. Peabody, 1985), ως χωρών λιγότερο εκσυγχρονισμένων και λιγότερο ισχυρών. Αντίθετα, τα λειτουργικά και εκσυγχρονιστικά ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά θα μπορούσαν να παραλληλισθούν με τα εθνικά στερεότυπα των δυτικών και βορείων ευρωπαϊκών κρατών, τα οποία περιέχουν την οργάνωση, την αποτελεσματικότητα, τον προγραμματισμό και τη μεγαλύτερη ισχύ, σε σύγκριση με αυτά των νοτίων χωρών της Ευρώπης (Linssen & Hagendoorn, 1994. Χαντζή, 1997). Με βάση τις σκέψεις αυτές μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η ελληνική ταυτότητα θα επιβιώσει, μέσω της αντιδιαστολής της αυτής με την ευρωπαϊκή και άλλες "ταυτότητες" και θα μείνει σταθερό σημείο αναφοράς. Αυτή η παρατήρηση αφορά, εξάλλου, όλες τις χώρες-εθνικές ταυτότητες της Ευρώπης οι οποίες επίσης αντιδιαστέλλουν τις δικές τους εθνικές ταυτότητες με τις ταυτότητες των διαφόρων "εξω-ομάδων".
Εισηγητής: Δημήτριος Γεώργας
Ερευνητική ομάδα: Δ. Γεώργας, Α. Χαντζή, Α. Γκαρή, Κ. Μυλωνάς, Γ. Αμπακουμκίν, Μ. Ντάλλα, Σ. Ανδρεοπούλου, Γ. Βουτσινός & Σ. Τζέπογλου
Σημείωση: Το παραπάνω κείμενο προέρχεται από το Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας, Πανελλήνιο Συνέδριο, Έρευνα για την ελληνική εκπαίδευση, 21-23 Σεπτεμβρίου 2000, Περιλήψεις Εισηγήσεων, Αθήνα 2000.
βλ. επίσης
|
